Đặc điểm truyện ngắn rất ngắn

Để giải đáp câu hỏi của bạn, chúng tôi đã nhờ nhà phê bình văn học Bùi Việt Thắng (Giảng viên Trường Đại học Khoa học từng lớp và nhân bản, Đại học Quốc gia Hà Nội)-chuyên gia nghiên cứu truyện ngắn giải đáp: Câu hỏi trên đi khá sâu vào một vấn đề chuyên môn về thể loại truyện ngắn nói chung, truyện ngắn mi-ni nói riêng. Thuật ngữ truyện ngắn mi-ni mà bạn dùng, xét từ đề nghị giữ giàng sự thuần khiết của tiếng Việt, chưa thật chuẩn vì trong thuật ngữ này gồm cả tiếng Việt lẫn tiếng nước ngoài. Vì vậy, chúng tôi muốn cùng thống nhất với bạn dùng thuật ngữ truyện ngắn rất ngắn. Thế này một truyện ngắn rất ngắn? Truyện ngắn rất ngắn trước tiên là một truyện ngắn theo ý nghĩa bình thường, nói chung-có tức là nó không phải là một truyện dài, hẳn nhiên. Nhưng rất ngắn đến chừng độ nào kể cũng khó trói buộc nó một cách dứt khoát, tuyệt đối (độ dài của một truyện ngắn rất ngắn thường từ dăm chục chữ đến dăm trăm chữ). Nếu dùng hình ảnh thì truyện ngắn rất ngắn là một “đặc sản” của truyện ngắn thường ngày; mà đã là “đặc sản” thì thường hiếm và có khi là đắt. Tiếp đến, bạn hỏi truyện ngắn rất ngắn có đặc điểm gì khác với truyện ngắn thường ngày? Người ta vẫn nói mọi sự so sánh đều khập khiễng nhưng dẫu sao vẫn cứ phải so sánh, vì đó là một phương pháp đối chiếu để tìm ra tính chất của hiện tượng này qua đặc điểm, thuộc tính của hiện tượng kia. Chúng tôi trước tiên muốn nêu ngắn gọn sự giống nhau giữa truyện ngắn thường nhật với truyện ngắn rất ngắn. Truyện ngắn rất ngắn cũng là một dạng thức truyện ngắn, nên nó hội đủ những đặc điểm của truyện ngắn với nhân cách là một thể loại văn học có lịch sử lâu đời, có vị trí cũng như công năng lớn trong hệ thống các loại thể văn chương nói chung, văn xuôi nói riêng. Nhà văn Trung Quốc đương đại Trương Hiền Lượng có một nhận xét xăm về truyện ngắn rất ngắn như sau: “Sớm nhất là truyện ngắn, vẫn là rất ngắn... Dần dần phát triển thành truyện dài, hơn nữa ngày một dài, tới một lúc nhất thiết, lại trở về dạng ngắn, về đến điểm trước nhất của nó là rất ngắn và cứ thế lặp lại từ đầu. Hiện nay có thể nói, đã đến tuổi lịch sử bắt đầu thịnh hành truyện ngắn, đặc biệt truyện ngắn rất ngắn”. Truyện ngắn rất ngắn cũng giống truyện ngắn thường nhật ở cách thức phản chiếu hiện thực: Lấy ít nói nhiều, lấy điểm nói diện, lấy cái tĩnh tương đối để nói cái động tuyệt đối. Nhà văn Nguyễn Minh Châu (1930-1989) đã có một quan điểm khi định nghĩa truyện ngắn: “Tôi thường hình dung thể loại truyện ngắn như mặt cắt giữa một thân cây cổ thụ: Chỉ liếc qua những đường vân trên cái khoanh gỗ tròn tròn kia, dù sau trăm năm vẫn thấy cả thế cuộc của thảo mộc”. Định nghĩa này có thể giúp bạn hiểu một cách giản dị rằng truyện ngắn bình thường hay truyện ngắn rất ngắn đều là những “lát cắt đời sống”, trong đó nhà văn cốt tử tập hợp miêu tả những “khoảnh khắc” đáng nhớ. Bây giờ chúng tôi sẽ nói đến sự khác nhau căn bản giữa truyện ngắn bình thường với truyện ngắn rất ngắn. Sự khác nhau căn bản này cốt yếu được xem xét từ nguồn cội của mỗi hình thức truyện ngắn. Theo các nhà nghiên cứu có uy tín thì truyện ngắn rất ngắn đã có lịch sử vài thế kỷ. Trong văn học các nước phương Tây, truyện ngắn rất ngắn có tiền thân từ báo chí, từ thế kỷ 18. Báo chí thời đó thường đăng tải những mẩu chuyện nhỏ, những giai thoại nhỏ nhằm làm cho các trang báo thoát khỏi sự nhàm của người đọc. Người ta cho rằng, mục Tin vặt trên báo chí chứa đựng nhiều mối liên quan với truyện ngắn nói chung và truyện ngắn rất ngắn nói riêng. Nói cách khác, mục Tin vặt đã có những nguyên tố tiềm năng cho một câu chuyện hấp dẫn phát sinh. Nếu bạn quan hoài tới tình hình văn học sẽ nhận thấy trên văn đàn Trung Quốc hiện giờ, hình thức truyện ngắn rất ngắn có dịp phát triển, thậm chí có người nhận xét như “măng mọc mùa xuân”. Truyện ngắn rất ngắn khác với truyện ngắn thường ngày còn được coi xét ở tính chất rất ngắn của nó, tức là nó kiệm ước câu chữ đến mức tối đa (mỗi truyện ngắn rất ngắn có khi chỉ vài trăm chữ, trong khi một truyện ngắn bình thường có thể dài tới 140 trang, như trường hợp Thảo nguyên của nhà văn Nga thế kỷ 19 A. Sê-khốp). Nói cách khác, truyện ngắn rất ngắn kiệm lời, kiệm chữ theo cách của thơ “ý tại ngôn ngoại”. Có một quan điểm hay khi nói về truyện ngắn rất ngắn, đại ý, nó tạo ra những “khoảng trống”, những “vùng lặng”, để cho trí tưởng tượng của người đọc phát huy tối đa. Chúng tôi xin được tặng bạn một truyện ngắn rất ngắn để đọc và cùng ngẫm ngợi, đầu đề Cuộc gặp lại không mong muốn: “Ngay trước ngày cưới, một người thợ mỏ phải xuống hầm lò. Chẳng may hầm sập, anh ta bị vùi dưới đó. Năm mươi năm sau người ta phát hiện được một người trẻ trai vẫn vẹn nguyên như có phép màu ở dưới lòng đất sâu. Nhưng không ai biết tiếng tăm anh ta cho tới lúc một bà già quắt xuất hiện. Bà nhận ra người chồng chưa cưới của mình”. Qua tỉ dụ này chắc bạn có thể nhận ra độ dồn nén, độ căng của câu chuyện được kể, cho nên mà có ý kiến cho rằng, truyện ngắn rất ngắn gần với kịch. Nhà văn Nguyễn Tuân (1910-1987) đã có một ý kiến huých về truyện ngắn rất ngắn trong bài Nhân đọc Tiếu lâm: “Tìm ở Tiếu lâm một khóe cười, một nét cười, một góc cạnh của cái cười sảng khoái và vui sống. Nhưng theo tôi nghĩ, còn tìm ở Tiếu lâm có một cái gì có tính chất kỹ thuật viết truyện ngắn thật ngắn nữa. Nhiều truyện truyện cười chỉ ngắn không tới mười dòng”. Bạn thấy không, nhà văn Nguyễn Tuân đã đưa ra một thuật ngữ rất Việt Nam là truyện ngắn thật ngắn. Tuy nhiên, nhiều người mới vào nghề văn nhầm tưởng rằng, viết truyện ngắn rất ngắn thì quá dễ vì số chữ không nhiều, chỉ cần vung bút lên là được! Nhưng ngẫm kỹ chúng ta sẽ thấy trong nghệ thuật quy luật “ít mà hay, hơn dài mà không hay” là xoành xoạch đúng. Truyện ngắn rất ngắn thích hợp với quy luật sáng tác khi lấy chất lượng làm tiêu chuẩn hàng đầu. BÙI VIỆT THẮNG